رده های خاکهای ایران
خاک های جهان بر اساس ویژگی های شان به یکی از ۱۲ رده خاک مربوط می شوند. پیدایش ویژگی های خاک بر اساس فعالیت عوامل خاکساز بر ماده مادری و در طول زمان است. قرار دادن هر یک از خاک ها در این قاعده به وسیله ی وجود یا عدم وجود ویژگی های مشخصه آنها صورت می گیرد.
· پراکنش رده های مختلف خاک در ایران
1- آلفی سول Alfisols
غالباً مرطوب بوده و دارای فصلی است که میزان تبخیر و تعرق آن بیش از بارندگی است( حضور یک فصل خشک ضروری است) چون تجمع رس، بیش از فرسایش است پس در اراضی نسبتاً پایدار تشکیل می گردد. در رژیم حرارتی مزیک یا سردتر، آلفی سول تمایل دارد که حد واسط خاکهای مالی سول ناحیه مرتعی(grassland )، اسپودوسول و این سپتی منطقه مرطوب قرار گیرد.
وقتی رژیم حرارتی ترمیک یا گرمتر باشد، آلفی سول تمایل دارد بصورت کمربندی بین آریدی سول مناطق خشک و این سپتی سول، اولتی سول ، اُکسی سول مناطق مرطوب قرار گیرد.آلفی سول ها در همۀ رژیم های رطوبتی بجز آریدیک می توانند وجود داشته باشند. خاکهای آلفی سول ها در نواحی که خاک ، حداقل قسمتی از سال مرطوب است تشکیل می گردند. درجۀ اشباع بازی بیش از 35% در آرجیلیک موید آن است که میزان شستشو و خروج کاتیون های بازی از پروفیل خاک برابر میزان هوا دیدگی کانیها و رهائی و آزاد سازی عناصر است. از این نضر ارزش کشاورزی آلفی سول تا اندازه ای از مالی سول ها کمتر است ولی از نظر وسعت ، سومین رده خاک در دنیا را شامل می گردد. آلفی سول های در ایران در نواحی حاشیه دریای خزر و کرانه دریای عمان و خلیج فارس امتداد یافته اند.
· . کاربردآلفی سولها:
برای کشت محصولات، علفزارهای زمستانه، چراگاه، مرتع وجنگل استفاده میشود.
2-اریدی سولها
اریدی سولها دارای رژیم رطوبتی اردیک بوده و خاک های اصلی مناطق بیابانی را تشکیل می دهند . این خاک ها فراوانی ترین رده در سطح زمین بوده و تقریباً 20 درصد سطح کل خاک های دنیا را بوجود می آورند پوشش گیاهی متداول در اریدوسول های بوته های پراکنده و در نقاط مرطوب تر دسته جات و علوفه های بیابانی است . پروسه های خاک سازی در مناطق خشک عیناً مشابه مناطق مرطوب است منتهی تشکیل و تحول خاک در نقاط خشک خیلی آهسته تر صورت می گیرد.
به علت پوشش گیاهی بسیار پراکنده ای که در این خاکها وجود دارد مواد آلی این خاک ها بسیار ناچیز می باشد . باد در تشکیل خاک های اریدی سول نقش اصلی را ایفا می کند. در مناطق خشک به دلیل کمبود باران عمل آبشویی املاح و نقل و انتقال مواد کلوئیدی خیلی ناچیز است. یکی از مشخصات متداول در اغلب خاک های اریدی سول وجود افق تجمع کربنات کلسیم (افق کلسیک) است. بسیاری از اریدی سول ها هم دارای افق آرجلیک هم می باشند، که کاملاً تحول یافته اند . اریدی سول ها در قسمتهای مرکزی ایران که شامل دشت ها و کویر های ایران می شود. که تا نزدیک حاشیه خلیج فارس و استان سیستان و بلوچستان و خوزستان امتداد یافته است .
· کاربردهای اریدی سولها :
استفاده از اریدی سولها برای کشاورزی عموماًبه سبب فراهم نبودن آب محدود شده است. هرکجا که آبیاری اریدی سولها پیش بینی شده معمولاً تسطیح زمین ضروری بوده است اقدام به تسطیح ممکن است سبب پدیدار شدن افقهای کلسیک، پتروکلسیک، ناتریک، یا آرجیلیک و یا دوری پن ها شود. تنها باید خاکهایی که نفوذپذیری درونی مناسبی دارند برای آبیاری برگزیده شوند تا از دشواریهای شور و قلیایی شدن که در اثر خود آب آبیاری به وجود می آید دوری شود .گرچه مقدار نیتروژن اریدی سولها کم است اما دارای مقادیر زیادی ازعناصرحاصلخیز دیگر بویژه پتاسیم می باشند که از فلدسپاتها و میکا بدست آمده اند.
3-انتی سول ها
این خاک ها از مواد مادری جدید تشکیل یافته و تشخیص آنها از روی جوان بودن خاک و فقدان افق های ژنتیکی طبیعی امکان پذیر است. گاهی اوقات افق های ژنتیکی شروع به تشکیل شدن نموده است، بطور کلی انتی سول ها از مواد اولیه و خرد شده (رگولیت) عمیق وجود آمده اند و به استثنای یک لایه شخم احتمالاً فاقد سایر افق های ژنتیکی می باشند . برخی از انتی سول ها دارای افق ای پلاگن E (آلبیک) و یا اگریک هستند و برخی از آنه دارای لایه های سنگی سخت در نزدیکی سطح خا می باشند.
خاک هایی که بر روی رسوبات جدید آبرفتی (آلوویوم) تشکیل یافته اند، دارای تکامل پروفیلی بسیار کم بوده و فلوونت نامیده می شوند . تغییررنگ از افق A به C در بسیاری از این خاک ها بسختی قابل تشخیص بوده و رنگ آن بکلی تغییر یافته است و خاک معمولاً لایه لایه می باشد. بافت این خاک ها بستگی مستقیم با مقدار و سرعت رسوبگذاری مواد دارد، از این هت بافت خاک در نزدیکی نهر ها دشت و در حاشیه خارجی دشتهای می باشد . انواع مینرال های موجود در این خاکها تشابه زیادی با مواد رسوبی و سنگ مادر دارد.
عواملی از قبیل شیب های تند که فرسایش بسرعت در آنها صورت میگیرد، مدت زمان کم و محدود یا انتقال و حرکت مواد (مانند حرکت تپه های شنی) در تشکیل این گونه خاک ها موثر می باشند. تپه های شنی متحرک پیش از استقرار و ایجاد پوشش نباتی در زمره خاک های انتی سول قرار می گیرند.
انتی سول ها شامل ما بقی قسمت های کشور بجز Rocky land و اراضی که کاربری متفاوتی دارند می شوند. به عنوان مثال استان های آذربایجان های شرقی و غربی ، زنجان ، کردستان ، همدان ، قزوین ، تهران و … می باشد.
خاک های انتی سول AR (اوتنت ها) معمولاً در نواحی کوهستانی تشکیل می گردند. وجود اینگونه خاک ها حاکی از این نکته است، که سطح زمین همواره از خاک های عمیق پوشیده نبوده و عملیات کشاورزیث منجر به تشکیل خاک های عمیق گردده اند. به عبارت دیگر خاک های عمیق و حاصلخیز زمانی انتی سول بودند و در حقیقت انتی سول های خاک های حد فصل می باشند . که بمرور زمان پروفیل های کامل افق های مشخص تشکیل یافته اند. اتتی سول هایی که از تپه های شنی تشکیل یافته اند از نظر کشاورزی چندان ارزشی ندارند.
4-مالی سول هاMoll sols ( خاکهای علفزارهای استپی و چمن زارها )
خاکهایی که تجزیه و تخریب و تجمع مواد آلی در آنها قابل ملاحظه است(در حضور یون کلسیم). پوشش گیاهی علوفه ای یا گراس به دلیل ریشه افشان و مویین فراوان، در تشکیل آنها مهم است ولی الزامی نیست.
در مناطق مرطوب تحت پوشش جنگل، کلسیم، شسته می شود پس تشکیل آن در نقاطی است که خاک غنی از بازها است خاک های آهکی در مناطق مرطوب، ناپایدارند پس مالی سول ها یا در رسوبات جوان دیده می شوند و یا مواد اولیه انها سرشار از مواد آهکی است. در مناطقی که با نواحی بیابانی هم مرز هستند و میزان بارندگی آنها بیشتر و پوشش علوفه ای متراکم تر دارند تشکیل می شوند.
مواد آلی درون خاک، در حضور کلسیم، تجزیه شده و افق مالیک با ساختمان مناسب را بوجود می آورد بطوریکه در حالت خشک بصورت توده و کلوخه های بزرگ و محکم در نمی آیند. مالی سول های در قسمت های انتهای شرقی استان سمنان و خراسان شمالی و همچنین در نواحی مرکزی ایران (مرکزی) و جنوب غربی ایران از خوزستان به طرف حاشیه، دریای عمان و خلیج فارس امتداد دارد.
تقریباً همۀ خاکهایی که در زیر پوشش علفزارها تشکیل شده اند عمیق تیره رنگ، ودارای خاک رویی نسبتاً حاصل خیز می باشند. خاکهای مالی سول واقع در اراضی پست جنگلهای پهن برگ که زهکش ضعیف دارند ، تعدادی از خاکهای قهوه ای جنگلی که زهکش خوبی دارند یودالها وچند خاک از راسته های دیگر ، موردهای استثنایی به شمار می روند.
· کاربرد مالی سولها :
مالی سولها به مقدار قابل توجهی به وسیلۀ انسان برای تولید غذا مورد استفاده قرار می گیرند. این خاکها تنها به مقدارکمی آبشویی شده ودریک حالت بازی بالایی باقی می مانند.
5-اینسپتی سولها ( خاکهای نارس با ویژگیهای شناسایی اندک )
اینسپتی سولها خاکهای نارسی هستند، که خصوصیات پروفیلی ضعیف تری را نسبت به خاکهای رسیده نشان می دهند، و تشابه نزدیک خود را بامواد مادری نگه می دارند. چندویژگی برجسته از آنها را می توان برشمرد.
1 – پایداری زیاد به مواد مادری
3 – موقعیت زمین نما یا نواحی گود
5 – بنا به تعریف حذف رژیم رطوبتی خاک اریدیک
2 – فراوانی خاکسترهای آتشفشانی
4 – سطوح زمین به اندازهای جوان است که گسترش تکامل خاک را محدود می کند
نکته :
ü بسیاری از اینسپتی سولهای دنیا از مواد آتشفشانی حاصل می شوند.
ü اینسپتی سولها از رژیمهای رطوبتی اریدیک خاک حذف می شوندامادرهمۀرژیمهای رطوبتی دیگردیده می شوند.
ü اینسپتی سولها درصد چشمگیری ازخاکها را در بر می گیرند که کاربرد کشاورزی دارند .
· کاربرد اینسپتی سولها :
تفسیر خاکهای اینسپتی سول برای استفاده های کشاورزی وغیر کشاورزی الزاماً گسترده است . مناطق شیب دار مناسب ترین مکان برای مناطق تفریحی جنگلی و یا حیاط وحش می باشند . اینسپتی سولهایی که زهکش کافی ندارند بطور گسترده می توانند برای کشت محصولات زراعی استفاده شوند مشروط براینکه ایجاد زهکش مصنوعی درآنها امکان پذیرباشد.
غالباً مرطوب بوده و دارای فصلی است که میزان تبخیر و تعرق آن بیش از بارندگی است( حضور یک فصل خشک ضروری است) چون تجمع رس، بیش از فرسایش است پس در اراضی نسبتاً پایدار تشکیل می گردد. در رژیم حرارتی مزیک یا سردتر، آلفی سول تمایل دارد که حد واسط خاکهای مالی سول ناحیه مرتعی(grassland )، اسپودوسول و این سپتی منطقه مرطوب قرار گیرد.
وقتی رژیم حرارتی ترمیک یا گرمتر باشد، آلفی سول تمایل دارد بصورت کمربندی بین آریدی سول مناطق خشک و این سپتی سول، اولتی سول ، اُکسی سول مناطق مرطوب قرار گیرد.آلفی سول ها در همۀ رژیم های رطوبتی بجز آریدیک می توانند وجود داشته باشند. خاکهای آلفی سول ها در نواحی که خاک ، حداقل قسمتی از سال مرطوب است تشکیل می گردند. درجۀ اشباع بازی بیش از 35% در آرجیلیک موید آن است که میزان شستشو و خروج کاتیون های بازی از پروفیل خاک برابر میزان هوا دیدگی کانیها و رهائی و آزاد سازی عناصر است.
از این نظر ارزش کشاورزی آلفی سول تا اندازه ای از مالی سول ها کمتر است ولی از نظر وسعت ، سومین رده خاک در دنیا را شامل می گردد. آلفی سول های در ایران در نواحی حاشیه دریای خزر و کرانه دریای عمان و خلیج فارس امتداد یافته اند.
6-ورتی سولها ( خاکهای رُسی تیره باویژگی چروکیدگی ومتورّم )
متداولترین سیمای منحصر به فرد خاکهای ورتی سول خشکی فصلی پروفیل خاک است. ویژگی متداول خاکهای ورتی سول واکنش بازی ( قلیایی ) اجزائ گوناگون این خاکها می باشد.مواد مادری یاد شده در برگیرندۀسنگهای رسوبی آهکی،سنگهای آذرین بازی،بازالت،خاکستروآبرفتهای بدست آمده ازاین موادمی باشد ورتی سولها را می توان مشخصۀ محیطی دانست که در آن مواد مادری بازی بوده و زیر تاثیر اقلیمهای خشک و مرطوب ، سیلیکاتهای رُسی تورّم پذیر را به وجود می آورند .
ü ویژگی های اصلی خاکهای ورتی سول :
1 – بافت رُسی
4 – وجود ساختمان دانه ای محکم در 15 تا 50 سانتی متری سطح خاک
2 – نبودن نشانه ای از الویشن و ایلویشن
5 – دارا بودن ضریب انبساط بالا
3 – آهکی بودن یا همراه با واکنش خنثی
6 – وجود گیلگای
7 – شکل پذیری زیاد خاک دانه ها در حالت تر
10 – مونتموریلونیت بعنوان غالب ترین کانی رُسی
14 – مقدارمادۀآلی 1 تا 3 درصد
8 – وجود علفهای بلند با پوشش ساوانا
11 – مواد مادری رسی آهکی
13 – رنگهای تیره با کرومای کم
15 – هوادیدگی اندک
9 –Ca و Mg به عنوان چیره ترین کاتیونهای تبادلی
12 – کلفتی بیش از 25 سانتی متر خاکهای فعال ومعمولاًبیشتر از 76 سانتی متر
70درصد اقلیم ایران خشک و نیمه خشک است شامل رده های انتی سول اریدی سول اینسپتی سول که خاکهای جوان با خاکهای مناطق خشک میباشند
خاکهای الفی سول و مالی سول روی یالهای شمالی رشته کوه البرز و نیز در دشت های ساحای دریای خزر که دارای اقلیمی مرطوب و نیمه مرطوب هست تشکیل میشوند که حدود3درصد از مساحت کشور شامل میشود
👌🏻👍🏻👍🏻👍🏻